اوختای : مدرن شعریمیزین باشلانغیجی
همت شهبازی
![]()
عزیزیم هدایت
سیزین ایلک مکتوبونوزو آلاندان سونرا، بیر داها « آذربایجان مدرن شعری» باشلیقلی کیچیک یازیما مراجیعت ائتدیم و اورادا سیزین دوغرو اولاراق «اوختای» حاقدا سؤیله دیینیز «دیققت سیزلییی» دویدوم. اؤزوده «اوختای» بویدا بیر دیققت سیزلییی.
یازیدا 70-جی اون ایللیکدن بویانا مدرن شعریمیزین باشلانماسینی وورغولامیشام و بو آرادا چوخ اوزاق زامانلاردا یازیب یارادان مدرن شاعیریمیز علیرضا اوختای اونودولموشدور. بو، دیققت سیزلیک اولاراق، هم ده بؤیوک انصافسیزلیق دیر. البتده من «نقد شعر معاصر آذربایجان» کیتابیندا اونون حاققینی یئرینه یئتیرمیشم. آنجاق او کیتابدا ساده جه «مدرن شعریمیز» بؤلومو یوخدور؛ و طبیعی کی بو قونویا قاتلاشدیقدا «اوختای»دان دا آد گئتمه لیدی. تأسوفله بئله اولماییبدیر. بونا گؤره اؤزومو تام سوچ ایچینده گؤرورم.
اوختای لا 70-جی اون ایللیک شعریمیزه قدر «مدرن شعریمیز»ده بؤیوک بیر اوچوروم ( بو اوچوروما تئلفونلا دانیشیغیمیزدا سیز اشاره ائتدینیز) واردیر. بو 30 ایللیک اوچوروما کؤرپو سالان بیرجه دنه ده شاعیریمیز اولماییبدیر؛ گومان ائدیرم بو بؤیوک اوچوروم علیرضا اوختایی اونوتماغا سبب اولوبدور. چونکو متشکل بیچیمده ایندی ده ائله مدرن شعریمیزی 70 لره عاید بیلیرم. بو اوچورومدا، – آزاجیق احتیاط لا – یالنیز «سحر خانیم»ین «یاشیل ماهنی» آدلی اثرینی بیر سینیق سالخاق کؤرپو اولدوغونو وورغولاماق اولار.
سؤزسوز او کیچیک یازیدا «سهند»ین مضمونجا مدرن بیر شاعیر اولدوغونا اشاره اولونوبدور. بونا گؤره اوندان هله لیک وازکئچیرم.
صحبت «اوختای»ین شعرینه دیققت سیزلیکدن گئدیر. بو آرادا «بس حبیب ساهیر نئجه اولور گؤره سن؟» سورغوسو اورتایا چیخیر. آخی او، فارس شعرینده «نیما یوشیج»دن اؤنجه کلاسیک شعردن قیریلیر و سربست شعر یازیر. بو بئله دیر. آنجاق سؤزو گئدن مقاله ده وورغولادیغیم کیمی «ساهیر» یالنیز شعری سربست لشدیریر. داها دوغروسو اونو کلاسیک دن آییراراق چاغداشلاشدیریر. آنجاق تام مدرن بیر شاعیر اولمور.
بس اوندا مدرن شعر دئدییمیزده هانسی اؤزه للیک لری نظره آلیریق کی ساهیر بو چرچیوه یه داخیل اولمور. آنجاق اوندان نئچه ایل سونرا و 1340- جی اون ایللیکده شعر یازان «اوختای» بیزیم مدرن شعریمیزین باشلانغیج نؤقطه سی اولور. بو سورغویا جاواب وئره رک سیزین ده مدرن شعر آنلاییشی نه دیر؟ سورغوسونا جاواب وئرمک اولار.
قونودان قیریلمادان آذربایجان شعریله آوروپا و فارس شعری نین قیسا اوخشارلیق لارینا اشاره ائدیرم. آوروپا شعرینده ایلک دفه «ویکتور هوگو»، «کراموئله اؤن سؤز» ده، شعرده اوچ چاغی وورغولاییر: ایلک ، اسکی و مدرن چاغ. او، مدرن چاغ دئدیکده اؤز زامانیندا کلاسیک دؤنمه قارشی دوران رومانتیزم دؤورونو نظره آلیر. بو بئله دیر. آنجاق اونلار آوروپا شعرینی چاغداشلاشدیریر و تام مدرن لشدیره بیلمیرلر. آوروپادا مدرن شعرین باشلانغیجی هوگودان چوخ سونرالار یاشایان «شارل بودلئر، آرتور ریمبو، پول وئرلین» کیمی شاعیرلر اولور.
نیما یوشیج، فارس شعرینی، حبیب ساهیر ایسه آذربایجان شعرینی چاغداشلاشدیریر. اونلار تام مدرن شاعیر اولمورلار. فارسلاردا «فروغ فرخزاد»، آذربایجاندا ایسه «اوختای» مدرن شعرین تملینی قویورلار. بونلار هر ایکیسی 40-جی اون ایللییه عایددیلر.
آوروپا، فارس و آذربایجان شعری نین تاریخی اوخشارلیق لاری اونو گؤستریر کی چاغداشلاشان شاعیرلر هله لیک اؤزلرینی اسکی شعرین عنعنه لریندن قورتارا بیلمیر و اونلاردا هله ده گله نکسل (سنتی) شعرین اؤزه للیک لری اؤنملی یئر توتور. البتده اونلارین جسارت لرینی اونوتمامالییق. یالنیز اونلارین جسارتی نتیجه سینده مدرن شعر اؤزونو گؤسترمه یه امکان تاپیر.
مدرن شعر دئییلنده اونو بیر باشا اجتماعی مدرنیته ایله باغلاماق اولار. اجتماعی مدرن لیک: عومومیتله ایلک باشلانغیجیندان گله نه یین (سنت)، کؤهنه چی لیین، خورافه چی لیین علیهینه اولور؛ حال بو کی ادبیاتین مدرن لییی نین ایلک باشلانغیجیندا، گله نک تام شکیلده قیراغا قویولمور.
آرتیق «مدرن شعر» آنلاییشی حاقدا دانیشیلاسی مقام گلیب چاتدی. بو آنلاییشی سؤزو گئدن یازیدا ساده و قیسا اولاراق آچیقلامیشدیم:
« ايلك باخيشدا، «مدرن شعر» دئييلنده، اونون فورما گؤزه لليك لري و بديعي‌ليیي گؤزوموزون اؤنونده جانلانير. بو باخيمدان كلاسيك شعره و اونون بوتون عادت و عنعنه‌لرينه قارشي دوران شعره «مدرن شعر» دئييريك».
بیراز آرتیق آچیقلامالییام. سیزینله بیرگه بو فیکیرده یم کی مدرن شعر عومومیتله ائستئتیکا و بدیعی لیک اوزه رینه دایانیر. ائستئتیکانین چرچیوه سینه: شعرین دیلی، ایمگه (تصویر، ایماژ) و سیمگه سی (سمبول)، میتولوژی یه یئنی دن دؤنوش، فورما سربست لییی و باشقا نئچه بدیعی آنلاییش لار داخیل دیر. بونلارین هر بیریسی نین آچیقلاماسی البتده چوخلو واخت طلب ائدیر.
«اوختای»ین _سهندین عکسینه اولاراق_ هم ائستئتیکاسی و هم ده مضمونو مدرن دیر. سهندین شعرینده وورغولادیغیم کیمی مضمون، یئنی و مدرن چاغین مضمونلارینی داشییر. چونکو سهند فورماجا هله اؤزونو کلاسیک شعردن قیرمیر. اوختای ایسه حتتا کلاسیک قالیب لردن استفاده ائدرکن ده مدرن بیر شاعیردیر. اونون «بایاتی» قالیبینده لاپ کیچیک بیر شعرینی نظره آلدیقدا گؤره جه ییک کی: شابلونلاشمیش (استاندارد، کلیشه ای) بایاتی مضمون و یا ائستئتیکاسینی داشیمیر؛ بام باشقا بیر ائستئتیکا ایله چیخیش ائدیر:
دان یئری سؤکولمکده
قونچاجیق لار گولمکده
دونن آچان لاله لر
تورپاغا تؤکولمکده...
«اوختای»ین شعری، تام سربست و باغیمسیزدیر. سربست دئینده، اونون یالنیز فورماجا سربست لییندن داها دوغروسو کلاسیک شعریندن تام فرقلی بیر قالیبده یازیلدیغینی نظره آلمیرام. «اوختای»ین بیر چوخ شعرلری کلاسیک قالیب لرده، هئجا و حتتا عروض وزنینده یازیلان لاری دا واردیر؛ آنجاق او شعرلرده ده، اونون سربست لییی و کلاسیک شعردن قیریلماسینی گؤروروک. باشقا سؤزله ، سربست لیک دئینده: اوختای –ین شعرلری نین ایچه ریک (محتوا، مضمون) سربست لییندن و بیرده ائستئتیکاسی نین کلاسیک شعرله هئچ بیر ایلگیسی اولمادیغینی نظره آلیرام. بئله کی اونون شعری، توپلوموموزون بوتون داورانیشلارینی منیمسه یه رک، اسکی شعرین گؤزه گؤرونمز و غیرواقعی آنلاییشلاریندان یاخاسینی قورتاریر.
گئجه لر
یورقون شَهر گئدرکن آغیر یوخویا
منیم گؤنول قوشوم
اوزاق اوزاق اوفوق لره ساری
بولود داشییان یئل لرله قانادلاشار.
آی،
پالتارلارین سویونوب دوشوب،
اورمو گرلونون سولاریندا یوونارکن ،
منیم گؤنول قوشوم
سرین سرین شپه لرله پیچیلداشار.
سونرا ، او،
توستولییَن پاراخودلارین فیرلانار باشینا. ... ( شعری سوناجاق اوخویون)
یو اؤزه للییی بیز سونرا کی 70-جی اون ایللیک ده مدرن شعریمیزین تمثیلچی لری اولان ناصر مرقاتی، هادی قاراچای، کیان خیاو، حمید شهانقی، لاله جوانشیر، صالح عطایی ( تام بیربیریندن فرقلی اولاراق اؤزونه مخصوص لوقلا) کیمی شاعیرلریمیزده ده گؤروروک. بونلار اوختای لا اؤزلری آراسیندا اولان اوچوروما بؤیوک و اوچولماز بیر کؤرپو قورورلار. اونا گؤره اوچولماز دئییرم کی مدرن شعره قاتلاشانلارین ساییسی چوخالیر و حتتا اوسته لیک بعضی «پست مدرن شعر»ین ده ( محمدرضا لوایی) شاهیدی اولوروق. بیر سؤزله بو دؤورده، متشکل اولاراق مدرن شعریمیزه سایسیز اؤزه للیک لر داخیل اولور.
صحبت اوختای-ین سربست لییندن گئدیردی. آرتیرمالییام کی او حتتا بیر سیرا چاغداش دؤور شعرینده – اؤزه للیک له «ملی حکومت» دؤورو شعرینده- اولان بعضی شابلونلاشمیش مضمون لاری عکس ائتمیر. اونون چئوره دییی مضمون لار یئرلی اولاراق جهان شمول مضمون لار داشییر («طبیل ماهنیسی» شعرینی اوخویون).
دئمک اولار اوختای، یئرلی آذربایجان فولکلور، آیین دوشونجه سیندن ( آیین دوشونجه حاقدا حؤرمتلی یازاریمیز ناصر منظوری نین «دیلماج» درگیسی نین 34 –جو ساییسینی اوخویون. ظنیمجه یازاریمیز ایره لی سوردویو «آیین دوشونجه» تفککورونو چوخ قاباریق، آخارلی و اینجه و بیر سؤزله صنعتکارلیقلا ایشله نن اوختای-ین شعرینده تاپماق اولار و بو آیریجا سانباللی بیر تدقیق ایسته ییر) هم اؤز ائستئتیکاسینا هم ده مضمونو اوچون یاردیم آلیر. آنجاق بونلار قطعی اولاراق تکجه اؤز اؤلکه سی نین دردینی، کدرینی، گؤزه للیینی، چاتیشمامازلیق لارینی گؤسترمک اوچون ایشلنمیر. اونلاری هر بیر غیرآذربایجانلی اوخودوقدا دا منیمسه یه جکدیر.
مدرن شعرده، میتولوژی یه ( آیین دوشونجه) و حتتا فولکلورا یئنی دن یاناشما موضوعسو اؤنملی یئر داشییر. داها دوغروسو اونلار مدرن دؤورون آنلاییشلاریلا یئنی دن چؤزولورلر. بونو بیز هم سهندین ( دده قورقودون یئنی یوزومو) و هم ده اوختای-ین شعرلرینده گؤروروک. بو باخیمدان اوختای-ین بو شعرلرینی نظره آلین : ( ستارخان آتلی لاری/ یاغدی یاغیشلار/ دؤشونده کی قیزیل گول/ یورد / سلطانیه سارایی ... )
آوروپا (هوگو)، فارس (نیما)، و ائله جه ده آذربایجانین (ساهیر) چاغداش شعرینده رومانتیزم و بعضن بو رومانتیزمین «سانتی مانتال» ( احساساتی) اوزونو گؤروروک. دوغرودور ویکتور هوگو و اونون آردینجا بیر سیرا مدرن تنقیدچی لر، رومانتیزمی، مدرن شعرین اؤزه للیک لریندن ساییرلار. آنجاق اونلار دا «مدرن» دئییلنده ساده جه «سؤز یانلیشلیغی» واردیر. چونکو اونلار دئدییی دؤورو چاغداش دؤور آدلاندیرماق اولار. مدرن دؤورده ایسه، رومانتیزم نه اینکی اونون اساس اؤزه للیک لریندن ساییلمیر اوسته لیک اونو پیسله ییرلرده. بونا گؤره آذربایجان شعرینده رومانتیزمین تام شکیلده ایشلنمه سینی حبیب ساهیرین «لیریک شعرلر»ینده، و تام شکیلده آرادان گؤتورولمه سینی اوختای و سهند و ساهیرین اؤزونون «سحر ایشیقلانیر» شعرینده گؤروروک. بو مسئله مدرن شعر ایله چاغداش شعریمیزین باشلیجا فرق لریندن ساییلیر. مدرن دئینده ایچینده بیربیریندن فرقلی و بعضن ده تضادلی آنلاییش لاری چئوره ین بیر دؤوردور. اؤرنک اوچون: هم فوتوریزم لر ، هم ده ایمگه چی لر ( ایماژیست لر) مدرن دؤوره عاید اولانلاردیلار. آنجاق بیرینجیسی چکینمه دن صنایع لشمه نی اؤیور (ناظیم حکمتی نظره آلین)؛ حال بو کی ایکینجیسی (ائلیوت، ائزرا پاوند) صنایع لشمه نی، انسانی ده یرلرین آرادان آپارماسیندا سوچلاییرلار.
اوختای مدرن شعره باشلادیقدا رومانتیزمی منیمسه میر.
اوختای-ین شعرینی مدرن شعر آدلاندیرماغا بیزه حاق قازاندیران جهت لریندن بیری اونون شعرینده اولان «ایمگه» و «سیمگه»لردیر. شعرینده اولان سؤزجوک لر، چوخ گئنیش آنلامدا، آلیشدیغیمیز آنلام و یا تصوورلری داشیمیر. داها دوغروسو یئنی سؤزجوک لر، یئنی آنلام لار داشییر؛ و هر بیر ایشله نیلن سؤزجویون آرخاسیندا گیزلی آنلام اولدوغونو دویوروق. بونو من «اؤرتوکلو ائستئتیکا» آدلاندیریرام. چونکو سؤزلر، نثرده اولدوغو کیمی حقیقی معنادا ایشلنمیر ترسینه، بیزی دوشوندورمه یه مجبور ائدن شعرسل لیک داشییان گیزلی معنالاردیر. بونو بوتون مدرن شعرین تمثیلچی لری وورغولاییرلار : شارل بودلئر شعرین ایمگه اوزره قورولماسینی وورغولاییر. لوئی آراگون: «شعر صنعتی، اکسیک لیک لری گؤزه للیک لره چئویرن بیر کیمیا علمی دیر» سؤیله ییر. جمال ثریا چاغداش شعری کلمه اوزره دایانماسینی وورغولاییر. حتتا فاضیل حسنو داغلارجا بو ائستئتیکانی نه اینکی اوزونچو بیر دئییش له ترسینه «أن آز سؤزجوک له یازمالی شعری» دئییر.
بوتون بو دوشونجه لر، مدرن شاعیرلرین باخیش لاری دیر. بو باخیش لاری، اوختای دانیشمادان دینمه دن اؤزونون شعرلرینده اؤزه للشدیره رک یئنی بیر ائستئتیکانین سجییه لشمه سینه سبب اولور. بو ائستئتیکانین باشیندا ایمگه و سیمگه لر دورور. اؤنملی اولانی دا بودور کی اونون ائستئتیکاسی اؤزگه لشمیش ائستئتیکا دئییل، ترسینه مدرن شعریمیزین أن دوغما ائستئتیکا اؤرنه یی دیر. بونو بیز استثناسیز اونون بوتون شعرلرینده گؤروروک. اونون «پاپاغیم، قیلینجیم و آتیم» شعرینی اوخودوقدا بو ایمگه و سیمگه لرین نه درجه دوغما و بو دوغمالیغین نه درجه شیرین و حلاوت لی اولدوغونو دویوروق. بو شعردن اونا گؤره سیچیم لر وئرمیرم کی ایمگه لر بیربیریله تام ایلگی ده دیر و شعری بوتوولوکده اوخوماقلا اونون گؤزه للیینه وورغون اولوروق.
اوختای-ین شعرینده، ایمگه لر چوخ آچیق آیدین بؤیوک آنلایش لاری قاپساییر. بونا گؤره، تام امین لیک له دئمک اولار کی اونون شعرینده هئچ بیر بلیرسیزلیک (ابهام)، مضمون قاپالی لیغی گؤرموروک. بیر سؤزله اوختای-ین شعرلرینده ایمگه بلیرسیزلییی یوخدور. چونکو ایمگه لرله یاناشی اونلاری آچیقلایان بیرسیرا اشاره لر (نشانه) واردیر.
قارلي كاسكئت باشيمدا وار
جيم جيلاق لوت
قوينومدا كي ياش كيتابلار.
شاختا، شاختا …
بيرده آغير نفس ايدي
من ايديم.
داش دؤشك‌لي كوچه‌ميزده
زاغ زاغ اسن ائولر ايدي
پالچيقلانميش قار ايدي
بيز ايديك.
هر آچيشقاـ‌قاباغيندان بيز كئچنده، آچيليردي:
« قورد وار، قورد وار
يئگين اولون آي اوشاقلار…»
داليميزجا باغلانيردي.
صاباحكي گون من گؤردوم كي
قوجا شه‌هر
بؤلوك ـ بؤلوك
تيكه‌ـ تيكه
گئده‌رـ گلمز كاميونلارا مينديريلير…
من ائويميزه قاييداندا
آچيشقالار يئنه بيرـ بير آچيليردي:
« قورد وار، قورد وار، آدامجيل قورد
ائولر ييخان، آغ‌بيرچكلي آنالاري آغلار قويان آدامجيل قورد.
بيزه سيلاح، سيلاح وئرين!»
اوچونجو گون
من ائويميزه قاييداندا
آچيشقالار آچيلديلار يئنه بيرـ بير:
« ساكيت، ساكيت، آستا گئدين
سس چيخماسين دوداقلاردان
قورقوشوم تك هاوا آغير
دانيشجاغين دوْلور آغيز...»
ـ شه‌هر قوردون قارنيندا ايدي
اونون آشاغیداکی ایمگه سل و ایمگه لری دوغمالاشدیران سیمگه سل شعرلرینی خصوصیله وورغولاماق ایستردیم : ( پاپاغیم، قیلینجیم و آتیم/ طبیل ماهنیسی / گئجه / قاری گئجه نین چیراغی / قورد و شَهر/ کیچیک نوحه / اوخاتای آتا).
اوختای-ین شعرینی مدرن لشدیرن بیر چوخ اؤزه للیک لرده واردیر. بو اؤزه للیک لر آیری آیریدا چؤزولمه لیدیر. آنجاق بورادا یازی نین بوندان آرتیق اوزادیلماسسینا راضی دئییلم. بو اؤزه للیک لری ساده جه ساییرام و اومید ائدیرم بیرگون «اوختای»ین بو اؤزه للیک لرینی و گؤزدن قاچیلان باشقا لارینی چؤزومله ییب اوزه چیخاراجاغیق.
مدرن شعریمیزین بینؤوره سینی قویان اوختای شعری نین باشقا اؤزه للیک لری :
1. پاپولارلیغی سئومه ییر.
2. شابلونلاشمیش ایچه رییی (محتوا) بوراخان و یئنی ایچه ریک لری منیمسه ین شعردیر.
3. «من» دیلی ایله دئییلن «جهان شمول» دوشونجه نی داشییان شعردیر.
4. رئالیزمه ، مشروطه و چاغداش دؤورو شعریندن تام باشقا اولاراق یاناشیر.
5. لیریکاسی دا، کئچمیش لیریکا ایله فرقلی اولاراق مدرن بیر لیریکادیر ( اونون اؤزگون اؤزه للیک لری واردیر).
6. انسانی ده یرلری عکس ائدن شعردیر.
7. عؤهده چی (متعهد) شعردیر. عؤهده چی دئینده اونو ایدئولوژیک معنادا یوخ، ژان پول سارترین ایره لی سوردویو آنلامدا نظره آلیرام.
و باشقالاری ....
نوشته شده توسط همت شهبازی در دوشنبه 21 آبان1386 ساعت 23:44 /لینک ثابت/2 نظر
همت شهبازی
عزیزیم هدایت
سیزین ایلک مکتوبونوزو آلاندان سونرا، بیر داها « آذربایجان مدرن شعری» باشلیقلی کیچیک یازیما مراجیعت ائتدیم و اورادا سیزین دوغرو اولاراق «اوختای» حاقدا سؤیله دیینیز «دیققت سیزلییی» دویدوم. اؤزوده «اوختای» بویدا بیر دیققت سیزلییی.
یازیدا 70-جی اون ایللیکدن بویانا مدرن شعریمیزین باشلانماسینی وورغولامیشام و بو آرادا چوخ اوزاق زامانلاردا یازیب یارادان مدرن شاعیریمیز علیرضا اوختای اونودولموشدور. بو، دیققت سیزلیک اولاراق، هم ده بؤیوک انصافسیزلیق دیر. البتده من «نقد شعر معاصر آذربایجان» کیتابیندا اونون حاققینی یئرینه یئتیرمیشم. آنجاق او کیتابدا ساده جه «مدرن شعریمیز» بؤلومو یوخدور؛ و طبیعی کی بو قونویا قاتلاشدیقدا «اوختای»دان دا آد گئتمه لیدی. تأسوفله بئله اولماییبدیر. بونا گؤره اؤزومو تام سوچ ایچینده گؤرورم.
اوختای لا 70-جی اون ایللیک شعریمیزه قدر «مدرن شعریمیز»ده بؤیوک بیر اوچوروم ( بو اوچوروما تئلفونلا دانیشیغیمیزدا سیز اشاره ائتدینیز) واردیر. بو 30 ایللیک اوچوروما کؤرپو سالان بیرجه دنه ده شاعیریمیز اولماییبدیر؛ گومان ائدیرم بو بؤیوک اوچوروم علیرضا اوختایی اونوتماغا سبب اولوبدور. چونکو متشکل بیچیمده ایندی ده ائله مدرن شعریمیزی 70 لره عاید بیلیرم. بو اوچورومدا، – آزاجیق احتیاط لا – یالنیز «سحر خانیم»ین «یاشیل ماهنی» آدلی اثرینی بیر سینیق سالخاق کؤرپو اولدوغونو وورغولاماق اولار.
سؤزسوز او کیچیک یازیدا «سهند»ین مضمونجا مدرن بیر شاعیر اولدوغونا اشاره اولونوبدور. بونا گؤره اوندان هله لیک وازکئچیرم.
صحبت «اوختای»ین شعرینه دیققت سیزلیکدن گئدیر. بو آرادا «بس حبیب ساهیر نئجه اولور گؤره سن؟» سورغوسو اورتایا چیخیر. آخی او، فارس شعرینده «نیما یوشیج»دن اؤنجه کلاسیک شعردن قیریلیر و سربست شعر یازیر. بو بئله دیر. آنجاق سؤزو گئدن مقاله ده وورغولادیغیم کیمی «ساهیر» یالنیز شعری سربست لشدیریر. داها دوغروسو اونو کلاسیک دن آییراراق چاغداشلاشدیریر. آنجاق تام مدرن بیر شاعیر اولمور.
بس اوندا مدرن شعر دئدییمیزده هانسی اؤزه للیک لری نظره آلیریق کی ساهیر بو چرچیوه یه داخیل اولمور. آنجاق اوندان نئچه ایل سونرا و 1340- جی اون ایللیکده شعر یازان «اوختای» بیزیم مدرن شعریمیزین باشلانغیج نؤقطه سی اولور. بو سورغویا جاواب وئره رک سیزین ده مدرن شعر آنلاییشی نه دیر؟ سورغوسونا جاواب وئرمک اولار.
قونودان قیریلمادان آذربایجان شعریله آوروپا و فارس شعری نین قیسا اوخشارلیق لارینا اشاره ائدیرم. آوروپا شعرینده ایلک دفه «ویکتور هوگو»، «کراموئله اؤن سؤز» ده، شعرده اوچ چاغی وورغولاییر: ایلک ، اسکی و مدرن چاغ. او، مدرن چاغ دئدیکده اؤز زامانیندا کلاسیک دؤنمه قارشی دوران رومانتیزم دؤورونو نظره آلیر. بو بئله دیر. آنجاق اونلار آوروپا شعرینی چاغداشلاشدیریر و تام مدرن لشدیره بیلمیرلر. آوروپادا مدرن شعرین باشلانغیجی هوگودان چوخ سونرالار یاشایان «شارل بودلئر، آرتور ریمبو، پول وئرلین» کیمی شاعیرلر اولور.
نیما یوشیج، فارس شعرینی، حبیب ساهیر ایسه آذربایجان شعرینی چاغداشلاشدیریر. اونلار تام مدرن شاعیر اولمورلار. فارسلاردا «فروغ فرخزاد»، آذربایجاندا ایسه «اوختای» مدرن شعرین تملینی قویورلار. بونلار هر ایکیسی 40-جی اون ایللییه عایددیلر.
آوروپا، فارس و آذربایجان شعری نین تاریخی اوخشارلیق لاری اونو گؤستریر کی چاغداشلاشان شاعیرلر هله لیک اؤزلرینی اسکی شعرین عنعنه لریندن قورتارا بیلمیر و اونلاردا هله ده گله نکسل (سنتی) شعرین اؤزه للیک لری اؤنملی یئر توتور. البتده اونلارین جسارت لرینی اونوتمامالییق. یالنیز اونلارین جسارتی نتیجه سینده مدرن شعر اؤزونو گؤسترمه یه امکان تاپیر.
مدرن شعر دئییلنده اونو بیر باشا اجتماعی مدرنیته ایله باغلاماق اولار. اجتماعی مدرن لیک: عومومیتله ایلک باشلانغیجیندان گله نه یین (سنت)، کؤهنه چی لیین، خورافه چی لیین علیهینه اولور؛ حال بو کی ادبیاتین مدرن لییی نین ایلک باشلانغیجیندا، گله نک تام شکیلده قیراغا قویولمور.
آرتیق «مدرن شعر» آنلاییشی حاقدا دانیشیلاسی مقام گلیب چاتدی. بو آنلاییشی سؤزو گئدن یازیدا ساده و قیسا اولاراق آچیقلامیشدیم:
« ايلك باخيشدا، «مدرن شعر» دئييلنده، اونون فورما گؤزه لليك لري و بديعي‌ليیي گؤزوموزون اؤنونده جانلانير. بو باخيمدان كلاسيك شعره و اونون بوتون عادت و عنعنه‌لرينه قارشي دوران شعره «مدرن شعر» دئييريك».
بیراز آرتیق آچیقلامالییام. سیزینله بیرگه بو فیکیرده یم کی مدرن شعر عومومیتله ائستئتیکا و بدیعی لیک اوزه رینه دایانیر. ائستئتیکانین چرچیوه سینه: شعرین دیلی، ایمگه (تصویر، ایماژ) و سیمگه سی (سمبول)، میتولوژی یه یئنی دن دؤنوش، فورما سربست لییی و باشقا نئچه بدیعی آنلاییش لار داخیل دیر. بونلارین هر بیریسی نین آچیقلاماسی البتده چوخلو واخت طلب ائدیر.
«اوختای»ین _سهندین عکسینه اولاراق_ هم ائستئتیکاسی و هم ده مضمونو مدرن دیر. سهندین شعرینده وورغولادیغیم کیمی مضمون، یئنی و مدرن چاغین مضمونلارینی داشییر. چونکو سهند فورماجا هله اؤزونو کلاسیک شعردن قیرمیر. اوختای ایسه حتتا کلاسیک قالیب لردن استفاده ائدرکن ده مدرن بیر شاعیردیر. اونون «بایاتی» قالیبینده لاپ کیچیک بیر شعرینی نظره آلدیقدا گؤره جه ییک کی: شابلونلاشمیش (استاندارد، کلیشه ای) بایاتی مضمون و یا ائستئتیکاسینی داشیمیر؛ بام باشقا بیر ائستئتیکا ایله چیخیش ائدیر:
دان یئری سؤکولمکده
قونچاجیق لار گولمکده
دونن آچان لاله لر
تورپاغا تؤکولمکده...
«اوختای»ین شعری، تام سربست و باغیمسیزدیر. سربست دئینده، اونون یالنیز فورماجا سربست لییندن داها دوغروسو کلاسیک شعریندن تام فرقلی بیر قالیبده یازیلدیغینی نظره آلمیرام. «اوختای»ین بیر چوخ شعرلری کلاسیک قالیب لرده، هئجا و حتتا عروض وزنینده یازیلان لاری دا واردیر؛ آنجاق او شعرلرده ده، اونون سربست لییی و کلاسیک شعردن قیریلماسینی گؤروروک. باشقا سؤزله ، سربست لیک دئینده: اوختای –ین شعرلری نین ایچه ریک (محتوا، مضمون) سربست لییندن و بیرده ائستئتیکاسی نین کلاسیک شعرله هئچ بیر ایلگیسی اولمادیغینی نظره آلیرام. بئله کی اونون شعری، توپلوموموزون بوتون داورانیشلارینی منیمسه یه رک، اسکی شعرین گؤزه گؤرونمز و غیرواقعی آنلاییشلاریندان یاخاسینی قورتاریر.
گئجه لر
یورقون شَهر گئدرکن آغیر یوخویا
منیم گؤنول قوشوم
اوزاق اوزاق اوفوق لره ساری
بولود داشییان یئل لرله قانادلاشار.
آی،
پالتارلارین سویونوب دوشوب،
اورمو گرلونون سولاریندا یوونارکن ،
منیم گؤنول قوشوم
سرین سرین شپه لرله پیچیلداشار.
سونرا ، او،
توستولییَن پاراخودلارین فیرلانار باشینا. ... ( شعری سوناجاق اوخویون)
یو اؤزه للییی بیز سونرا کی 70-جی اون ایللیک ده مدرن شعریمیزین تمثیلچی لری اولان ناصر مرقاتی، هادی قاراچای، کیان خیاو، حمید شهانقی، لاله جوانشیر، صالح عطایی ( تام بیربیریندن فرقلی اولاراق اؤزونه مخصوص لوقلا) کیمی شاعیرلریمیزده ده گؤروروک. بونلار اوختای لا اؤزلری آراسیندا اولان اوچوروما بؤیوک و اوچولماز بیر کؤرپو قورورلار. اونا گؤره اوچولماز دئییرم کی مدرن شعره قاتلاشانلارین ساییسی چوخالیر و حتتا اوسته لیک بعضی «پست مدرن شعر»ین ده ( محمدرضا لوایی) شاهیدی اولوروق. بیر سؤزله بو دؤورده، متشکل اولاراق مدرن شعریمیزه سایسیز اؤزه للیک لر داخیل اولور.
صحبت اوختای-ین سربست لییندن گئدیردی. آرتیرمالییام کی او حتتا بیر سیرا چاغداش دؤور شعرینده – اؤزه للیک له «ملی حکومت» دؤورو شعرینده- اولان بعضی شابلونلاشمیش مضمون لاری عکس ائتمیر. اونون چئوره دییی مضمون لار یئرلی اولاراق جهان شمول مضمون لار داشییر («طبیل ماهنیسی» شعرینی اوخویون).
دئمک اولار اوختای، یئرلی آذربایجان فولکلور، آیین دوشونجه سیندن ( آیین دوشونجه حاقدا حؤرمتلی یازاریمیز ناصر منظوری نین «دیلماج» درگیسی نین 34 –جو ساییسینی اوخویون. ظنیمجه یازاریمیز ایره لی سوردویو «آیین دوشونجه» تفککورونو چوخ قاباریق، آخارلی و اینجه و بیر سؤزله صنعتکارلیقلا ایشله نن اوختای-ین شعرینده تاپماق اولار و بو آیریجا سانباللی بیر تدقیق ایسته ییر) هم اؤز ائستئتیکاسینا هم ده مضمونو اوچون یاردیم آلیر. آنجاق بونلار قطعی اولاراق تکجه اؤز اؤلکه سی نین دردینی، کدرینی، گؤزه للیینی، چاتیشمامازلیق لارینی گؤسترمک اوچون ایشلنمیر. اونلاری هر بیر غیرآذربایجانلی اوخودوقدا دا منیمسه یه جکدیر.
مدرن شعرده، میتولوژی یه ( آیین دوشونجه) و حتتا فولکلورا یئنی دن یاناشما موضوعسو اؤنملی یئر داشییر. داها دوغروسو اونلار مدرن دؤورون آنلاییشلاریلا یئنی دن چؤزولورلر. بونو بیز هم سهندین ( دده قورقودون یئنی یوزومو) و هم ده اوختای-ین شعرلرینده گؤروروک. بو باخیمدان اوختای-ین بو شعرلرینی نظره آلین : ( ستارخان آتلی لاری/ یاغدی یاغیشلار/ دؤشونده کی قیزیل گول/ یورد / سلطانیه سارایی ... )
آوروپا (هوگو)، فارس (نیما)، و ائله جه ده آذربایجانین (ساهیر) چاغداش شعرینده رومانتیزم و بعضن بو رومانتیزمین «سانتی مانتال» ( احساساتی) اوزونو گؤروروک. دوغرودور ویکتور هوگو و اونون آردینجا بیر سیرا مدرن تنقیدچی لر، رومانتیزمی، مدرن شعرین اؤزه للیک لریندن ساییرلار. آنجاق اونلار دا «مدرن» دئییلنده ساده جه «سؤز یانلیشلیغی» واردیر. چونکو اونلار دئدییی دؤورو چاغداش دؤور آدلاندیرماق اولار. مدرن دؤورده ایسه، رومانتیزم نه اینکی اونون اساس اؤزه للیک لریندن ساییلمیر اوسته لیک اونو پیسله ییرلرده. بونا گؤره آذربایجان شعرینده رومانتیزمین تام شکیلده ایشلنمه سینی حبیب ساهیرین «لیریک شعرلر»ینده، و تام شکیلده آرادان گؤتورولمه سینی اوختای و سهند و ساهیرین اؤزونون «سحر ایشیقلانیر» شعرینده گؤروروک. بو مسئله مدرن شعر ایله چاغداش شعریمیزین باشلیجا فرق لریندن ساییلیر. مدرن دئینده ایچینده بیربیریندن فرقلی و بعضن ده تضادلی آنلاییش لاری چئوره ین بیر دؤوردور. اؤرنک اوچون: هم فوتوریزم لر ، هم ده ایمگه چی لر ( ایماژیست لر) مدرن دؤوره عاید اولانلاردیلار. آنجاق بیرینجیسی چکینمه دن صنایع لشمه نی اؤیور (ناظیم حکمتی نظره آلین)؛ حال بو کی ایکینجیسی (ائلیوت، ائزرا پاوند) صنایع لشمه نی، انسانی ده یرلرین آرادان آپارماسیندا سوچلاییرلار.
اوختای مدرن شعره باشلادیقدا رومانتیزمی منیمسه میر.
اوختای-ین شعرینی مدرن شعر آدلاندیرماغا بیزه حاق قازاندیران جهت لریندن بیری اونون شعرینده اولان «ایمگه» و «سیمگه»لردیر. شعرینده اولان سؤزجوک لر، چوخ گئنیش آنلامدا، آلیشدیغیمیز آنلام و یا تصوورلری داشیمیر. داها دوغروسو یئنی سؤزجوک لر، یئنی آنلام لار داشییر؛ و هر بیر ایشله نیلن سؤزجویون آرخاسیندا گیزلی آنلام اولدوغونو دویوروق. بونو من «اؤرتوکلو ائستئتیکا» آدلاندیریرام. چونکو سؤزلر، نثرده اولدوغو کیمی حقیقی معنادا ایشلنمیر ترسینه، بیزی دوشوندورمه یه مجبور ائدن شعرسل لیک داشییان گیزلی معنالاردیر. بونو بوتون مدرن شعرین تمثیلچی لری وورغولاییرلار : شارل بودلئر شعرین ایمگه اوزره قورولماسینی وورغولاییر. لوئی آراگون: «شعر صنعتی، اکسیک لیک لری گؤزه للیک لره چئویرن بیر کیمیا علمی دیر» سؤیله ییر. جمال ثریا چاغداش شعری کلمه اوزره دایانماسینی وورغولاییر. حتتا فاضیل حسنو داغلارجا بو ائستئتیکانی نه اینکی اوزونچو بیر دئییش له ترسینه «أن آز سؤزجوک له یازمالی شعری» دئییر.
بوتون بو دوشونجه لر، مدرن شاعیرلرین باخیش لاری دیر. بو باخیش لاری، اوختای دانیشمادان دینمه دن اؤزونون شعرلرینده اؤزه للشدیره رک یئنی بیر ائستئتیکانین سجییه لشمه سینه سبب اولور. بو ائستئتیکانین باشیندا ایمگه و سیمگه لر دورور. اؤنملی اولانی دا بودور کی اونون ائستئتیکاسی اؤزگه لشمیش ائستئتیکا دئییل، ترسینه مدرن شعریمیزین أن دوغما ائستئتیکا اؤرنه یی دیر. بونو بیز استثناسیز اونون بوتون شعرلرینده گؤروروک. اونون «پاپاغیم، قیلینجیم و آتیم» شعرینی اوخودوقدا بو ایمگه و سیمگه لرین نه درجه دوغما و بو دوغمالیغین نه درجه شیرین و حلاوت لی اولدوغونو دویوروق. بو شعردن اونا گؤره سیچیم لر وئرمیرم کی ایمگه لر بیربیریله تام ایلگی ده دیر و شعری بوتوولوکده اوخوماقلا اونون گؤزه للیینه وورغون اولوروق.
اوختای-ین شعرینده، ایمگه لر چوخ آچیق آیدین بؤیوک آنلایش لاری قاپساییر. بونا گؤره، تام امین لیک له دئمک اولار کی اونون شعرینده هئچ بیر بلیرسیزلیک (ابهام)، مضمون قاپالی لیغی گؤرموروک. بیر سؤزله اوختای-ین شعرلرینده ایمگه بلیرسیزلییی یوخدور. چونکو ایمگه لرله یاناشی اونلاری آچیقلایان بیرسیرا اشاره لر (نشانه) واردیر.
قارلي كاسكئت باشيمدا وار
جيم جيلاق لوت
قوينومدا كي ياش كيتابلار.
شاختا، شاختا …
بيرده آغير نفس ايدي
من ايديم.
داش دؤشك‌لي كوچه‌ميزده
زاغ زاغ اسن ائولر ايدي
پالچيقلانميش قار ايدي
بيز ايديك.
هر آچيشقاـ‌قاباغيندان بيز كئچنده، آچيليردي:
« قورد وار، قورد وار
يئگين اولون آي اوشاقلار…»
داليميزجا باغلانيردي.
صاباحكي گون من گؤردوم كي
قوجا شه‌هر
بؤلوك ـ بؤلوك
تيكه‌ـ تيكه
گئده‌رـ گلمز كاميونلارا مينديريلير…
من ائويميزه قاييداندا
آچيشقالار يئنه بيرـ بير آچيليردي:
« قورد وار، قورد وار، آدامجيل قورد
ائولر ييخان، آغ‌بيرچكلي آنالاري آغلار قويان آدامجيل قورد.
بيزه سيلاح، سيلاح وئرين!»
اوچونجو گون
من ائويميزه قاييداندا
آچيشقالار آچيلديلار يئنه بيرـ بير:
« ساكيت، ساكيت، آستا گئدين
سس چيخماسين دوداقلاردان
قورقوشوم تك هاوا آغير
دانيشجاغين دوْلور آغيز...»
ـ شه‌هر قوردون قارنيندا ايدي
اونون آشاغیداکی ایمگه سل و ایمگه لری دوغمالاشدیران سیمگه سل شعرلرینی خصوصیله وورغولاماق ایستردیم : ( پاپاغیم، قیلینجیم و آتیم/ طبیل ماهنیسی / گئجه / قاری گئجه نین چیراغی / قورد و شَهر/ کیچیک نوحه / اوخاتای آتا).
اوختای-ین شعرینی مدرن لشدیرن بیر چوخ اؤزه للیک لرده واردیر. بو اؤزه للیک لر آیری آیریدا چؤزولمه لیدیر. آنجاق بورادا یازی نین بوندان آرتیق اوزادیلماسسینا راضی دئییلم. بو اؤزه للیک لری ساده جه ساییرام و اومید ائدیرم بیرگون «اوختای»ین بو اؤزه للیک لرینی و گؤزدن قاچیلان باشقا لارینی چؤزومله ییب اوزه چیخاراجاغیق.
مدرن شعریمیزین بینؤوره سینی قویان اوختای شعری نین باشقا اؤزه للیک لری :
1. پاپولارلیغی سئومه ییر.
2. شابلونلاشمیش ایچه رییی (محتوا) بوراخان و یئنی ایچه ریک لری منیمسه ین شعردیر.
3. «من» دیلی ایله دئییلن «جهان شمول» دوشونجه نی داشییان شعردیر.
4. رئالیزمه ، مشروطه و چاغداش دؤورو شعریندن تام باشقا اولاراق یاناشیر.
5. لیریکاسی دا، کئچمیش لیریکا ایله فرقلی اولاراق مدرن بیر لیریکادیر ( اونون اؤزگون اؤزه للیک لری واردیر).
6. انسانی ده یرلری عکس ائدن شعردیر.
7. عؤهده چی (متعهد) شعردیر. عؤهده چی دئینده اونو ایدئولوژیک معنادا یوخ، ژان پول سارترین ایره لی سوردویو آنلامدا نظره آلیرام.
و باشقالاری ....
نوشته شده توسط همت شهبازی در دوشنبه 21 آبان1386 ساعت 23:44 /لینک ثابت/2 نظر
